Het begon met een vraag van de opdrachtgever: "Hoe verloopt het onderzoek eigenlijk? Hebben jullie de kern van het probleem al te pakken?". De startvraag die wordt gesteld bij een onderzoek is meestal niet zo moeilijk. De antwoorden van de verschillende stakeholders ook niet. De analyse des te complexer, ook hier weer. We proberen niet-functionele patronen te herkennen en de groepsdynamiek te ‘vangen’. In de interviews gaat het vaak over een niet-functionerende medewerker of leidinggevende, die irritatie opwekt, er niks van begrijpt en moet veranderen. Zaken die we afkeuren als persoon of groep projecteren we graag op iemand. Dan lijkt het of we er zelf vanaf zijn. Door het ongewenste gedrag op iemand te projecteren verdwijnt de spanning uit de groep. De persoon die de projecties krijgt toebedeeld noemen we de zondebok.
De reflex in teams is om de zondebok het irritatieopwekkende gedrag persoonlijk kwalijk te nemen. Die moet veranderen of verdwijnen, dan hoeven de andere teamleden de eigen verantwoordelijkheid voor de ontstane dynamiek niet onder ogen te zien. De neiging om een zondebok de schuld te geven van dat wat er niet lekker loopt in een team ėn vervolgens uit te sluiten is groot. Uitsluiten gebeurt op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door deze persoon niet meer het woord te geven, te negeren als-ie wat zegt, tot uitsluiten door afscheid te nemen.
Als het de groep lukt om de zondebok te bekeren of elimineren is er een korte overwinning, zodat de groep de eigen spanning, het werkelijke probleem niet hoeft aan te gaan. Dit zorgt ook voor ongemak en een voorzichtige cultuur waar medewerkers en leidinggevenden op eieren lopen, want wie weet ben ik morgen zelf wel de zondebok. Op de langere termijn is het team hier niet mee geholpen; het team ontwikkelt zich op deze manier niet verder en binnen no time is er weer sprake van een nieuwe zondebok.
Toen ik een groep ondernemers een tijd geleden vertelde over de zondebok dynamiek en vervolgens vroeg: "Ga eens bij jezelf na welke mensen je ontslagen hebt in de loop der jaren, die in feite de zondebok waren voor systemische behoeften of patronen?” werd het muisstil.
Uiteindelijk is het gedrag van een zondebok altijd een product van het systeem! En natuurlijk is het ene gedrag van een zondebok wat lelijker dan het andere. En soms is het gedrag van een zondebok zelfs grensoverschrijdend en ronduit onacceptabel.
Vaak zit de zondebok dynamiek in het hele systeem. Er gaat veel energie zitten in het willen veranderen van de persoon op de plek van de zondebok. Doe maar zoals wij en dan hoor je er weer bij. De druk is te groot, leren is niet mogelijk in deze positie. De grenzen in het systeem zijn gesloten, zeker voor de persoon in de zondebokpositie (bron: J. de Jong).
De symptomen van het gedrag zijn essentieel om te herkennen; wat heeft het systeem nodig of waar ontbreekt het aan. Vraag jezelf iedere keer weer af, welk gedrag van de zondebok roept zoveel irritatie op? Is de zondebok superkritisch, wijst-ie iedereen op z’n verantwoordelijkheid? Maakt-ie overal grapjes over? Neemt-ie niemand serieus? Gaat-ie over grenzen heen in zijn gedrag? Is-ie niet bereid om naar zichzelf te kijken? En ga zo maar door. Wat zegt dit over jou? Wat doe jij met deze vragen en als jullie als team bij elkaar zijn?
Daar zit in veel gevallen de oplossing! Pas als we de spanning oplossen die ontstaat door bepaald gedrag heeft de groep geen behoefte meer om een zondebok aan te wijzen en verdwijnt deze rol uit de groep. Dat kan alleen als iedereen z’n verantwoordelijkheid neemt voor de groepsdynamiek en bereid is om de eigen projecties terug te nemen van de zondebok.
Als je in deze problematiek beland bent, kom je daar niet zomaar uit. Zoek hulp om boven je eigen patronen te kunnen staan en de zondebok problematiek aan te kijken en op te lossen. Echt waar, het ligt vrijwel nooit aan de zondebok.
Nooit meer een blog missen? Schrijf je dan nu in voor onze nieuwsbrief.
